Bitcoin là hội chứng hoa tulip nở rộ rồi tàn lụi nhanh chóng hay giống như internet đời đầu cần thời gian để khai thác tiềm năng?

*Bài viết thể hiện quan điểm của phóng viên tài chính và công nghệ New York Times - Nathaniel Popper. Ông là tác giả của cuốn sách nổi tiếng Digital Gold: Bitcoin and the Inside Story of the Misfits and Millionaires Trying to Reinvent Money (Vàng số: Rủ nhau lên mạng đào vàng). Trước khi gia nhập NYT, ông là tay viết của 2 tờ báo danh tiếng, Los Angeles Times và The Forward.

Đối với những người mang quan điểm phản đối bitcoin, họ cho rằng đồng tiền số này không khác gì hội chứng hoa tulip diễn ra trong thế kỷ 17 tại Hà Lan. Bông hoa này đã tạo ra một "cơn sốt" đầu cơ rồi biến mất một cách chớp nhoáng, không gì còn sót lại ngoài những bông hoa xinh đẹp và rất nhiều tài khoản ngân hàng bỗng chốc trở nên trống rỗng.

Mặt khác, những người ủng hộ bitcoin lại thấy rằng các đồng tiền số cũng như internet: một phạm trù công nghệ rộng lớn, cần có thời gian để khai thác hết tiềm năng, dù những kỳ vọng về bitcoin lại vượt xa so với thực tế những năm gần đây. Nếu lập luận của họ là đúng, thì cú lao dốc hồi năm ngoái cũng giống như hiện tượng bong bóng dotcom - sự sụp đổ xảy ra trước khi những ý tưởng lớn trở thành hiện thực.

Sau khi theo dõi diễn biến của bitcoin trong vài năm, Popper nhận định cả hai sự so sánh này đều không hợp lý. Ông cho rằng, bitcoin không phải là một cú trượt chân không thể can thiệp, cũng không phải là một "điều kỳ diệu" về kinh tế.

Vậy bitcoin là gì? Chúng ta cần vài năm nữa để hiểu rõ hơn về việc công nghệ này sẽ phù hợp với lĩnh vực nào của thế giới. Nếu muốn biết về tương lai của nó, chúng ta cần theo dõi mức giá biến động để hiểu đồng tiền số này được sử dụng như thế nào và những ai đang sử dụng nó. Đó là các nhà đầu cơ, tội phạm buôn ma tuý và những người đang hứng chịu tình trạng lạm phát 8 con số. 

Vậy các đồng tiền số này hiện đang được sử dụng như thế nào?

Ở cấp độ cơ bản nhất, bitcoin được giới thiệu là một cách thức mới để nắm giữ và gửi tiền không như phương pháp truyền thống. Bất kỳ ai cũng có thể mở một "ví" bitcoin và nhận tiền từ bạn bè hay thậm chí là người lạ. Hệ thống này hoạt động mà không có cơ quan nào quản lý, nhờ mạng lưới máy tính khác với mạng lưới internet thông thường.

Dù trải qua đà lao dốc hồi năm ngoái, người dùng bitcoin thường gửi đi 400 triệu USD đến 800 triệu USD giá trị bitcoin mỗi ngày. Khối lượng giao dịch hàng ngày với con số đó ít hơn mức 1 nửa trung bình của PayPal, nhưng lớn hơn so với những gì mạng lưới này xử lý trước khi đạt đỉnh hồi năm 2017.

Với những ý kiến cho rằng bitcoin cũng giống như hiện tượng hoa tulip, thì hầu hết các giao dịch ngày nay đều chỉ là đầu cơ: họ mua và bán bitcoin với hy vọng rằng đồng tiền này sẽ tăng giá trong tương lai. Một quan điểm bớt chặt chẽ hơn sẽ so sánh bitcoin với vàng, một loại hàng hoá khan hiếm, giá trị tăng giảm thường xuyên và là cách thức thanh toán khác thay cho các đồng tiền tệ.

Theo Chainalysis, một start-up chuyên phân tích blockchain cho các công ty và chính phủ lớn, đầu cơ chiếm khoảng 60 đến 80% trong số tất cả các giao dịch trên blockchain. Hầu hết những giao dịch đó là tình trạng bitcoin được trao qua lại giữa các sàn giao dịch tiền điện tử trên thế giới.

Dẫu vậy, vẫn còn khá nhiều bí ẩn về điều gì chiếm 20 đến 40% còn lại. Không ai có thể ép buộc người dùng bitcoin đăng ký thông tin cá nhân của họ, nên Chainalysis và các công ty cũng không hề hay biết về rất nhiều giao dịch. Nhưng họ cũng xác định được một số chi tiết hữu ích. Theo ước tính của Chainalysis, năm ngoái, các công ty xử lý thanh toán bitcoin chiếm 0,3% trong tất cả các giao dịch, tương đương 2,4 tỷ USD. Đây là tỷ lệ khá hợp lý, thuận lợi cho sự minh bạch đối với các giao dịch. Dẫu vậy, nó lại không phải là tín hiệu tốt lành cho bitcoin - vốn đã lao dốc mạnh vào năm ngoái.

Nhiều người, nếu không phải là hầu hết, ủng hộ bitcoin mà Popper từng tiếp xúc thừa nhận rằng đồng tiền số này không mang lại nhiều cải tiến so với những phương thức thanh toán điện tử truyền thống. Xét về nhiều khía cạnh, nó còn tệ hơn. Việc thanh toán bằng bitcoin đòi hỏi bạn phải trở thành một nhà đầu cơ, hiểu biết về mức giá biến động của nó, trong khoảng thời gian nắm giữ và chờ đợi để thanh toán.

Phục vụ thanh toán hay chỉ là một công cụ được sử dụng cho những hành vi bất hợp pháp?

Dữ liệu thanh toán đã làm dấy lên câu hỏi về việc công nghệ này có thể đạt được động lực từ đâu, chứ không chỉ là hoạt động đầu cơ. Đặc biệt, bitcoin khá được ưa chuộng ở những quốc gia gặp khủng hoảng về tiền tệ, đồng tiền của họ thậm chí có biến động dữ dội hơn bitcoin.

Ví dụ, tại Venezuela, bitcoin có thể mang đến cho họ cách thức tích trữ tiền tiết kiệm, tránh sử dụng đồng bolívar đang trong tình trạng lạm phát. Bởi tính mở của bitcoin, người Venezuela có thể mua đồng tiền này mà không phải chịu sự ngăn cản của chính phủ.

Đã có những trường hợp người Venezuela sử dụng bitcoin làm công cụ "cứu cánh" cho khoản tiền tiết kiệm của họ. Người Venezuela đã mua tổng cộng 230 triệu USD bitcoin vào năm ngoái trên một nền tảng mua bán nổi tiếng là LocalBitcoins, theo nhà phân tích dữ liệu Matt Ahlborg. Số lượng giao dịch ngày càng tăng bất chấp giá bitcoin liên tục đi xuống.

Tuy nhiên, đồng tiền số này cũng chỉ nhận được sự ưa chuộng của 1 phần nhỏ của người dân Venezuela. Và có nhiều lý do để đặt câu hỏi rằng, liệu có bao nhiêu trong số những giao dịch này chỉ là hành động tham nhũng của quan chức chính phủ hoặc những cá nhân giàu có với ý định rút tiền khỏi Venezuela. Theo Popper, những người từng đến quốc gia này đều cho biết hầu hết người dân chuộng đồng USD hơn là bitcoin.

Một vấn đề lớn hơn mà bitcoin phải đối mặt là việc sử dụng trong thực tế và tính hợp pháp của nó, hiện đang rất khó khăn để lý giải về những thương vụ phi pháp hay thậm chí là phi đạo đức. Những cách thức mà bitcoin được sử dụng đã được chứng minh là rất thuận tiện cho các đối tượng phạm tội, xuất hiện ngày càng nhiều, từ các khoản thanh toán để chuộc tiền cho các file khoá trên máy tính hoặc thậm chí là chuộc con tin, đến buôn ma tuý.

Không hề dễ để xác định số lượng của những hành động phi pháp như thế này, nhưng Chainalysis đã theo dõi sát sao để công khai số lượng bitcoin được sử dụng nhằm mua bán ma tuý trên "dark net". Những con số mà công ty này công bố cho thấy lượng mua bán ma tuý đã tăng vào năm ngoái, dù giá bitcoin đang giảm. Tổng lượng giao dịch tại dark net trong năm 2018, đạt 620 triệu USD, cao hơn gấp đôi so với số tiền người Venezuela giao dịch trên LocalBitcoins.

Chắc chắn, những người ủng hộ bitcoin sẽ nói rằng tình trạng trên có ảnh hưởng không là bao so với khoản tiền USD được sử dụng để mua bán ma tuý. Tuy nhiên, nhiều dữ liệu cho thấy rằng hành động mua bán chất cấm này còn chiếm tỷ lệ lớn hơn nhiều trong nền kinh tế bitcoin (bitcoin economy) so với nền kinh tế USD. Hơn nữa, bitcoin còn tạo điều kiện lưu hành cho các chất gây nghiệm khác, như opiod tổng hợp.

Những hành vi bất hợp pháp là tình trạng không hiếm thấy trên mạng internet, nhưng những gì chúng ta đang chứng kiến về bitcoin lại không còn như mục đích ra đời của nó. Ai cũng có thể tiếp cận bitcoin - không khác biệt so với internet. Nhưng vấn đề là, ngoài hoạt động đầu cơ, thì hành động bất hợp pháp sử dụng bitcoin vẫn tăng chóng mặt so với những giao dịch hợp pháp.

Popper nhận xét: "Tôi có thể đưa ra nhận định khách quan hơn so với những ý kiến ủng hộ bitcoin hay những người phản đó nó. Nhưng với tình trạng một số lượng tiền rất lớn vẫn đổ vào loại tài sản này thì hiện vẫn rất khó để dự đoán chính xác về tương lai của nó."