Ông Nguyễn Đức Kiên sinh năm 1960, người Ninh Bình. Tốt nghiệp đại học chuyên ngành tự động hoá, ông Kiên từng có thời gian làm giảng viên ở ĐH Giao thông Vận tải. Đến năm 1984, ông cùng thày của mình, là GS.TS Lã Ngọc Khuê chuyển về Bộ Giao thông Vận tải. Chuyển về Bộ cũng là lúc sự nghiệp ông Kiên có bước ngoặt, từ công tác nghiên cứu chuyển sang vấn đề quản lý. Thời gian ở Bộ của ông Kiên kéo dài trong 6 năm.
Năm 1991, ông Kiên nhận được học bổng cao học của CHLB Đức, chuyên ngành quy hoạch giao thông. Nước Đức là nơi có nhiều ảnh hưởng với ông vì đây là nơi bố ông từng làm nghiên cứu sinh.
Hết chương trình cao học, ông tiếp tục làm nghiên cứu sinh tiến sĩ về kinh tế vĩ mô quy hoạch vùng. Kết thúc chương trình, ông ở lại làm việc và lúc về nước, mức lương của ông được trả tương đương 100 cây vàng thời đó.
Nói về lý do trở về, ông Kiên cho biết khi về nước chơi năm 1997, ông nhận được lời khuyên của các thủ trưởng cũ rằng đất nước đã khác, đã đổi mới, nếu về sẽ đóng góp được nhiều và đúng sở trường. "Tôi rất phấn khích lúc đó, rồi quyết định bỏ việc ở Đức và về nước", ông nói. Vợ và con ông Kiên thì tiếp tục ở lại nước ngoài.
Trở về cuối năm 1997, ông làm chuyên viên tại Vụ Công nghiệp, Ban Kinh tế trung ương. Ở tuỏi 37, ông là người trẻ nhất vụ. Sau 6 năm, từ vị trí chuyên viên, ông được bổ nhiệm giữ chức Vụ trưởng.
Tháng 1/2007, Ban Kinh tế Trung ương được hợp nhất về Văn phòng Trung ương Đảng, ông Kiên cùng 4 vị Vụ trưởng khác chuyển sang Quốc hội và đi ứng cử tại các địa phương. Ông đã ứng cử tại địa bàn Sóc Trăng.
Đầu năm 2008, ông Nguyễn Đức Kiên được phân công giữ chức vụ Ủy viên Ban thường vụ Tỉnh ủy Sóc Trăng, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Sóc Trăng. Sau đó ông được Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Sóc Trăng bầu giữ chức vụ Phó Bí thư Tỉnh ủy.
Ngày 22 tháng 5 năm 2011, ông tiếp tục trúng cử Đại biểu Quốc hội Việt Nam khoá XIII nhiệm kỳ 2011 – 2016, sau đó được bầu làm Phó Chủ nhiệm Uỷ ban Kinh tế Quốc hội. Ông tiếp tục trúng cử đại biểu Quốc hội khoá XIV vào tháng 5/2016.
Đến ngày 12/12/2019, ông Kiên được Thủ tướng bổ nhiệm là Tổ trưởng Tổ tư vấn kinh tế của Thủ tướng, thay cho ông Vũ Viết Ngoạn trước đó.
Trả lời báo Trí thức trẻ, ông Kiên từng nói: "Chưa bao giờ tôi nghĩ mình là một nhà chính trị cả. Đến thời điểm này tôi vẫn là một người làm công tác nghiên cứu. Những trao đổi tại hội thảo hay phát biểu tại hội trường Quốc hội đều xuất phát từ khoa học, kết quả nghiên cứu, tôi không phát biểu theo cảm tính".