Góc kinh tế học: Những hiệu ứng tâm lý này sẽ tác động mạnh đến nhà đầu tư, muốn ra quyết định chính xác nhất định phải biết

Kinh tế học hành vi nghiên cứu nền tảng tâm lý của việc đưa ra quyết định kinh tế. Mặc dù kinh tế học truyền thống đã giả định rằng chúng ta đều là những người duy lý, có nghĩa là có thể tối đa hóa lợi ích một cách hợp lý, nhưng kết quả thực nghiệm lại chứng minh rằng chúng ta không hoàn toàn duy lý, mà thường ra quyết định dựa trên khả năng giải quyết vấn đề theo kinh nghiệm, bối cảnh, cảm xúc và nhận thức...của bản thân

Với mục tiêu vận dụng hiệu quả hơn các hiệu ứng lý thuyết kinh điển vào thị trường chứng khoán, Tiến sĩ Nguyễn Hoàng Nam (Trưởng khoa TC-NH, Trường Đại học Đại Nam kiêm Giám đốc chiến lược Công ty cổ phần tài chính Lendbiz) sẽ chia sẻ về những hiệu ứng tâm lý có ảnh hưởng mạnh mẽ đến hành vi của nhà đầu tư cá nhân, từ đó rút ra các bài học kinh nghiệm nhằm giúp nhà đầu tư có quyết định đúng đắn hơn trong chiến lược đầu tư của mình.

Tiến sĩ Nguyễn Hoàng Nam (Trưởng khoa TC-NH, Trường Đại học Đại Nam kiêm Giám đốc chiến lược Công ty cổ phần tài chính Lendbiz)

Hiệu ứng sở hữu (Endowment Effect)

Hiệu ứng sở hữu là hiện tượng một người thường định giá tài sản mà họ sở hữu cao hơn so với thị giá. Nói cách khác, người ta thường từ chối bán đi những gì họ đã sở hữu với giá thấp hơn so với mức giá họ sẵn lòng bỏ ra mua lúc đầu. Kết quả, giá bán món hàng thường cao hơn giá mua.

Một phần lời giải cho khuynh hướng trên được gọi là "tâm lý sợ mất mát", nghĩa là người ta thường có xu hướng đánh giá cao tổn thất hơn là lợi ích. Họ cảm thấy xót vì mất tiền hơn là làm ra tiền.

Họ kỳ vọng rằng tài sản mà họ đang nắm giữ sẽ phải bán được giá cao hơn, mặc dù thực chất tài sản trong tay họ có thể đã và sẽ không còn nhiều giá trị. Không chỉ các nhà đầu tư có tài khoản đang sụt giảm trên thị trường "cố chấp" với quyết định gồng lỗ của mình, nhiều nhà đầu tư cũng chịu ảnh hưởng của hiệu ứng này khi gồng lãi.

Anh Sơn, một nhà đầu tư lướt sóng, buồn bã chia sẻ: "Cách đây vài tháng, sau khi tôi mua mã cổ phiếu KBC được 15 ngày, cổ phiếu tăng từ 53 nghìn đồng/cổ phiếu lên đến gần 58 nghìn đồng/cổ phiếu. Tính sơ bộ tôi đã kiếm được lợi nhuận ở mức khoảng 19%/tháng, cao hơn kỳ vọng của tôi. Tuy nhiên, do hy vọng giá của cổ phiếu sẽ tiếp tục tăng, tôi không bán. Và cuối cùng, giá của cổ phiếu đó rớt theo đà giảm của thị trường cho đến tận ngày hôm nay, chỉ còn 43 nghìn đồng/cổ phiếu."

Hiệu ứng sở hữu cũng xuất hiện trong vấn đề bồi thường đất. Khi Chính phủ xây dựng cơ sở hạ tầng sẽ phải đền bù giải phóng mặt bằng nhằm có quỹ đất sạch. Vậy giá đền bù bao nhiêu? Giá thị trường là bao nhiêu? Theo hiệu ứng sở hữu, người dân sẽ đòi giá cao hơn mức họ sẵn lòng trả cho cùng mảnh đất đó. Khả năng là chính cái giá thị trường đó, vì có hiệu ứng sở hữu, sẽ làm cho việc đền bù đất trở nên rất tốn kém và tốn thời gian. Kết quả, nhiều dự án đầu tư công vào hạ tầng kỹ thuật kéo dài nhiều năm dẫn đến suất sinh lợi trên đầu tư công sẽ thấp. Vì thế cả xã hội sẽ thiệt thòi vì một số cá nhân đặt giá trị quá cao lên tài sản mà họ đang sở hữu.

Hiệu ứng mỏ neo (Anchoring Effect)

Hiệu ứng mỏ neo là một dạng nhận thức sai lệch, khi các nhà giao dịch bị ảnh hưởng bởi thông tin tham chiếu ban đầu khi đưa ra đánh giá. Hiểu đơn giản, họ sẽ tập trung vào thông tin đầu tiên để đưa ra quyết định đầu tư. Chính vì bản chất này mà hiệu ứng này được ví như chiếc mỏ neo – đi đầu và nặng trĩu.

Bên cạnh đó, hình ảnh mỏ neo cũng khiến mọi người dễ dàng hình dung đến hiện tượng tâm lý giao dịch. Những điều khiến cho nhà đầu tư có ấn tượng tốt ở thời điểm ban đầu thì sẽ tác động đến quá trình nhận thức lâu dài về sau. Hiệu ứng mỏ neo thường xuất hiện rất thường xuyên bởi nhà giao dịch có xu hướng cố định suy nghĩ của họ vào một dữ liệu tham chiếu nhất định hoặc thông tin ban đầu. Chính vì thế nhà đầu tư có thể chỉ quyết định dựa vào sự hấp dẫn của thông tin chứ không phải từ phân tích chuyên sâu.

Ví dụ, một người đang có dự định mua một chiếc xe ô tô và tra cứu thông tin trên Internet, thì thấy các hãng đang định mức giá chiếc xe với giá trung bình 1,2 tỷ đồng. Sau đó, anh ta quyết định ra trực tiếp showroom và được đề xuất giá bán ở mức 1,1 tỷ đồng, nghĩa là rẻ hơn mức giá tham chiếu ban đầu đến 100 triệu. Với mức giá hời này, người đó quyết định đặt cọc. Ngay sau khi hoàn tất thủ tục mua xe thì người đó thấy ở một showroom khác cũng bán dòng xe y chang nhưng giá chỉ có 1 tỷ đồng, đồng nghĩa showroom này đang có mức giá thấp hơn mức giá mà anh ta đã trả.

Không ít người sẽ cảm thấy tiếc nuối vì đã "lỗ 100 triệu". Nhưng khi thử tự đặt ra câu hỏi cho bản thân về quyết định mua này, người mua sẽ nhận được câu trả lời rằng họ đã mắc phải hiệu ứng mỏ neo. Nghĩa là nhà giao dịch đang ưu tiên thông tin đầu tiên nhận được, với mức giá 1,2 tỷ đồng. Chính vì thế khi thấy mức giá đề xuất 1,1 tỷ đồng là khá hời, người đó đã không tham khảo thêm những showroom khác mà quyết định mua ngay lập tức. Do đó, có thể kết luận rằng mức giá 1,2 tỷ đồng là mỏ neo để người mua căn cứ và đưa ra quyết định của mình.

Tương tự như vậy, khi mới tham gia thị trường chứng khoán, rất nhiều nhà đầu tư F0 thường không biết bắt đầu tìm hiểu thông tin từ đâu, chính vì vậy họ hay nghe theo lời khuyên của bạn bè hoặc những hội nhóm tư vấn về cổ phiếu, mức giá nên mua. Và khi theo dõi thấy mức giá trong phiên đang thấp hơn so với mức giá tham chiếu được tư vấn ban đầu, họ thường có xu hướng mua luôn mà không đợi giá của cổ phiếu đó xuống thấp hơn nữa, hay dành thời gian để tìm hiểu về mã cổ phiếu đó một cách cẩn thận.

Chị Thùy, nhân viên văn phòng, cho hay: "Năm ngoái, mình thấy bạn mình chơi chứng khoán và lãi nhiều, nên mình đã mở tài khoản và tham gia thị trường. Hồi đầu, mình được mời tham dự khá nhiều nhóm tư vấn cổ phiếu và mua theo mọi người trong nhóm. Nhưng sau một thời gian, mình cảm thấy khá bị động và lỗ nhiều, nhất là đợt giá giảm dài trong thời gian vừa rồi. Sau đó mình quay ra mua mã HDB với suy nghĩ là chắc chắc sẽ lãi vì ngân hàng mà, thương hiệu phủ rộng, chuyển đổi số giai đoạn 2. Ai dè mua 27,5 nghìn đồng/cổ phiếu mà nay còn 24,5 nghìn đồng/cổ phiếu".

Qua những phân tích hiệu ứng và quan sát hành vi ở trên, Tiến sĩ Nguyễn Hoàng Nam khuyến nghị các nhà đầu tư nên chú ý một số vấn đề như sau.

Thứ nhất, khi cổ phiếu đã về tài khoản và theo đuổi chiến lược đầu tư ngắn hạn, nhà đầu tư cần chuẩn bị sẵn để mở cả 2 vị thế bán và mua. Nếu giá lên và tiệm cận với lợi tức kỳ vọng thì nhà đầu tư nên mở vị thế bán ngay, kể cả khi thị trường có thể lên tiếp. Ngược lại, nhà đầu tư nên mở vị thế bán từng phần hay thậm chí bán cả lô nếu thị giá của cổ phiếu đi xuống một tỷ lệ nhất định, chứ đừng tự "ru ngủ" mình rằng rồi thị trường sẽ lên trở lại.

Thứ hai, khi ra quyết định đầu tư dài hạn thì nhà đầu tư nhất thiết phải tìm hiểu đầy đủ, chi tiết các mặt thông tin liên quan đến mã sẽ nắm giữ như. Chẳng hạn, nhà đầu tư nên tìm hiểu xem liệu có chính sách nào liên quan đến mã đó sắp có hiệu lực không, chính sách đó ảnh hưởng tốt hay xấu, môi trường kinh doanh ngành như thế nào, tính cạnh tranh có cao không, đã IPO lâu chưa, lịch sử thế nào, do ai quản trị, v.v…Nếu không làm được như vậy, các nhà đầu tư tốt nhất nên sử dụng dịch vụ ủy thác đầu tư để có thể giảm thiểu tác động của hai hiệu ứng kể trên. Ngoài ra, các nhà đầu tư cá nhân cần chuẩn bị tâm lý để đương đầu với thị trường.

Tiến sĩ Hoàng Nam chia sẻ: "Thị trường nghiệt ngã hơn bạn nghĩ, chính vì vậy, hãy cẩn thận và giữ tâm lý thoải mái, để lãi không quá vui và thua lỗ thì không nản chí".