Thực trạng của hệ thống chấm điểm công dân ở Trung Quốc: Sử dụng giấy bút để tính điểm thay vì công nghệ cao, nhiều người dân thậm chí không quan tâm và không biết đến chương trình này

Yang Qiuyun, 52 tuổi, sống tại một tỉnh miền đông Trung Quốc đang "bù đầu" vì tệp hồ sơ đang chất thành "núi". Tất cả đều nằm rải rác trên nóc tủ, bình nước và cả trên giường của bà. Các tệp hồ sơ chứa đầy những mẫu đơn được viết bằng tay, với nét chữ gọn gàng của bà, tất cả đều được bà soạn thảo với tư cách là một trong 10 "người đi thu thập thông tin" của làng đi đầu trong cuộc thử nghiệm hệ thống tín dụng công dân.

Mỗi ngày, bà Yang đi quanh khu làng Jiakuang Majia cùng một cái bút và một tập giấy, bà ghi lại mọi hoạt động, ví dụ như lao động tự do hoặc các khoản quyên góp mà những người trong làng đóng góp cho cộng đồng: 2 điểm cho Ma Shaojun vì dành đến 8 giờ để dựng một cột chơi bóng rổ mới cho sân chơi của làng, 30 điểm ma Hongyun vì tặng một chiếc TV 3000 tệ cho phòng họp của làng và 10 điểm cho Ma Shuting, Ma Qiuling bởi con trai họ phục vụ trong quân đội ở Tây Tạng.

Bà Yang Qiuyun đang ghi chép lại số điểm của người dân trong làng.

Những con số này được thêm vào "điểm tín dụng" của mỗi dân làng, được gắn với các chương trình phúc lợi cộng đồng. Điểm cao họ sẽ được nhiều gạo, dầu ăn và phần thưởng là tiền mặt từ ban lãnh đạo của làng. Hơn nữa, họ còn được vinh danh trên bảng tin, là một tấm gương sáng cho cả ngôi làng. Đồng thời, điểm trừ được gán cho những hành vi xấu như xả rác bừa bãi hoặc không chăm sóc cha mẹ già.

Đây là những gì thực sự diễn ra ở một vùng nông thôn Vinh Thành thuộc tỉnh Sơn Đông và hàng loạt thành phố đang thí điểm chương trình, khi hệ thống chấm điểm tín dụng được cả thế giới thảo luận rất nhiều. Hệ thống này hoạt động dựa vào một loạt các phần thưởng và hình phạt nhằm khuyến khích người dân và doanh nghiệp tuân thủ các quy tắc và thúc đẩy sự thành thực, đáng tin cậy trong xã hội nói chung.

Tuy vậy, hệ thống này cũng gây ra nhiều tranh cãi vì sự quản lý quá chặt chẽ đối với các hoạt động xã hội của người dân. Đặc biệt còn gây sự chú ý của cộng đồng quốc tế sau lời chỉ trích mạnh mẽ của tỷ phú và nhà từ thiện George Soros tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos.

Thực trạng gây khó hiểu

Một số báo cáo cho rằng đây là một hệ thống công nghệ cao ảnh hưởng đến quyền tự do của người dân mà ở đó các thuật toán quyết định cuộc sống của 1,4 tỷ người bằng những mức điểm, được thêm bớt trong thời gian thực dưới "con mắt" của các thiết bị giám sát bằng AI. Nhưng thực tế là, chỉ có một số thành phố đang thí điểm chương trình này và mỗi nơi lại có một cách chấm điểm riêng.

Dù hệ thống tính điểm được triển khai ở nhiều khu vực, thì tầm ảnh hưởng của nó lại không hề tương đồng. Tại làng Jiakuang Majia, nơi không có công nghệ AI, thuật toán hay bất kỳ công nghệ hiện đại nào khác, tất cả đều được ghi chép lại trên những mẩu giấy một cách thủ công. Bà Yang, cho hay: "Có rất nhiều việc. Tôi bận đến mức không thể làm việc ở nông trại được nữa." Mỗi tháng, bà tính điểm cho tất cả mọi người được ghi trên giấy bằng một chiếc máy tính cũ. Bên cạnh là những ngôi sao, cờ màu đỏ để dán bên cạnh tên trên bảng tin của làng, 1 điểm là 1 sao và 6 sao sẽ là 1 lá cờ.

Những dòng chữ viết trên tường với nội dung tuyên truyền, quảng bá hệ thống tín dụng xã hội tại làng Jiakuang Majia.

Cách đó 15 phút lái xe là trung tâm thành phố Vinh Thành, rất ít người trên phố biết đến hay thậm chí có nghe nói về hệ thống chấm điểm hay điểm tín dụng của họ, dù chính phủ Trung Quốc đã mất tới 7 năm để thiết lập và quảng bá. Thành phố này xếp hạng người dân theo mức: từ AAA cho đến D, dựa trên số điểm cá nhân của họ.

Người dân được tăng điểm khi làm các công việc tình nguyện, hiến máu, báo cáo về những món đồ "nhái" và thu hút nguồn đầu tư cho thành phố. Điểm tín dụng sẽ bị trừ khi vi phạm các quy định giao thông, vi phạm chính sách kế hoạch hoá gia đình và trốn thuế. Khi đạt điểm AAA, họ sẽ được hưởng một số phần thưởng nhỏ như kiểm tra y tế miễn phí, sử dụng 30 mét khối nước miễn phí mỗi năm, giảm 300 tệ cho hoá đơn nước ấm và tạo điều kiện khi vay tiền của ngân hàng.

Tấm bảng "vinh danh" những người có điểm tín dụng cao ở Vinh Thành.

Đối với những cá nhân có nhiều điểm D, họ sẽ không được tiếp cận những khoản hỗ trợ của chính phủ và bị hạn chế cho vay từ ngân hàn, ngoài ra còn nhiều hình thức phạt khác. Theo chương trình này, điểm số sẽ được đánh giá trên mọi khía cạnh của cuộc sống nhưng đối với người dân nơi này thì nó lại không quan trọng đối với họ.

Zhou Wen, một tài xế taxi 40 tuổi, cho biết: "Đó chỉ là một phần trong những chương trình tuyên truyền như bình thường của chính phủ. Nó không liên quan gì đến cuộc sống của chúng tôi."

Một người đàn ông khác được phóng viên SCMP hỏi và đã trả lời rằng: "Hệ thống này chỉ dành cho những người đã về hưu, những người không có gì nhiều để làm."

Dẫu vậy, đâu đó trong thành phố vẫn có những người đang theo dõi sát sao về số điểm của mình, đặc biệt là những người làm việc cho chính phủ, các cơ quan công và công ty nhà nước. Ở sảnh của bệnh viện Vinh Thành, nhân viên Wang Shuhong cho biết hiện tại cô lái xe cẩn thận hơn bởi vi phạm giao thông không chỉ mất tiền mà còn cả điểm tín dụng. Cô nói: "Nhiều người có thể không biết về hệ thống này, nhưng những công chức như chúng tôi thì có. Nó ảnh hưởng rất lớn tới chúng tôi." Cô chia sẻ, các ứng viên phải có thứ hạng A trở lên thì mới được tuyển dụng vào các cơ quan công.

Được khiển khai để kiểm soát hành vi của người dân nhưng gây ra không ít khó dễ

Hệ thống tín dụng xã hội được triển khai nhằm giải quyết nhiều vấn đề ở một quốc gia vẫn tồn tại nạn lừa đảo, hàng nhái và an toàn thực phẩm không được đảm bảo. Tuy nhiên hệ thống này còn được sử dụng để kiểm soát về mặt chính trị, Vinh Thành là một ví dụ.

Hồi tháng 7, chính phủ đã ban hành một quy định chi tiết về việc quản lý điểm tín dụng cho những người dân có án oan. Quá trình kiến nghị là cả một câu chuyện dài ở Trung Quốc và là một vấn đề gây "đau đầu" cho các chính quyền địa phương, có những lúc họ thực sự phải "nặng tay" để giải quyết. Những căng thẳng như thế này đã diễn ra hồi năm 2012 ở Vinh Thành, khi một người đàn ông đã bị ngăn cản không cho kiến nghị, người này đã tự chế một quả bom để tự sát và khiến 6 nạn nhân khác bị thương.

Những tấm áp phích trên đường phố ở Vinh Thành nhắc nhở người dân luôn lịch sự và đáng tin cậy.

Theo quy định này, những người không tuân theo sẽ bị hạ điểm hoặc hạ xếp hạng. Người dân thực hiện khiếu nại vụ việc của họ gần nơi diễn ra các cuộc họp lớn ở cấp chính quyền trung ương hoặc địa phương sẽ bị trừ 50 điểm, còn ở những "khu vực nhạy cảm" sẽ bị hạ xuống hạng D.  Sau đó, Trung Quốc đã có người đầu tiên vi phạm những quy định này. Đó là một người đàn ông tên Gao, anh mất tới 950 điểm tín dụng và bị hạ xếp hạng xuống mức D sau khi gửi hơn 1000 bức thư điện tử để kêu gọi sự giúp đỡ đối với trường hợp tranh chấp liên quan đến y tế kéo dài hơn 2 thập kỷ của mẹ.

Trở lại ngôi làng Jiakuang Majia, bà Yang đang tính toán số điểm cho người dân trong làng. Theo bà, không có ai bị mất điểm do những hành vi xấu kể từ khi chương trình được áp dụng từ một năm trước. Bà nói: "Nó mang ý nghĩa thúc đẩy nguồn năng lượng tích cực nhiều hơn."